به گزارش شبنم ها ، مسئله‌اي که در این پژوهش بررسی می‌کنیم ذهنیت زنان به منزله کنشگرانی است که به انجام جراحی‌هاي زیبایی گرایش دارند. تغییر الگوهاي فرهنگی و سبک زندگی و تأثیر آن بر بدن افراد در جامعه، با توجه به جایگاه ایران به لحاظ آماري در جهان در زمینه این جراحی‌ها و استقبال گسترده‌اي که زنان از این جراحی‌ها دارند، ایجاب می‌کند که به تحلیل علل و انگیزه گرایش زنان به جراحی‌هاي زیبایی توجه شود.
امروزه، جراحی‌هاي زیبایی یکی از شایع‌ترین اعمال جراحی در سطح جهان است و میزان متقاضیان آن، روزبه‌روز افزایش می‌یابد. به‌طوري‌که در سال 2000 در آمریکا، تعداد افرادي که تحت عمل جراحی زیبایی قرار گرفتند، حدود 1.3 میلیون نفر بوده‌اند که در مقایسه با سالهای 1992، حدود 198 درصد افزایش نشان می‌دهد.
در سال 2006 در آمریکا، با جمعیت 300 میلیون نفري، 10 میلیون جراحی زیبایی انجام شده است. این آماري است که انجمن جراحان پلاستیک آمریکا ارایه داده است. در ایران، جراحی زیبایی بینی از اواخر دهه 60، شتاب روزافزونی گرفت که عمده مشتریان آن را زنان تشکیل می‌دادند؛ البته در سالهاي اخیر، مردان نیز در زمره افراد خواستار جراحی زیبایی بینی قرار گرفته‌اند.
طبق آمار اعلام‌شده، ایران یکی از کشورهایی است که فراوان‌ترین تعداد عمل جراحی بینی در جهان را دارد. این آمار را انجمن تحقیقات راینولوژي (جراحان بینی) ایران اعلام کرده و گفته است: «میزان جراحی‌هاي زیبایی بینی در ایران، هفت برابر آمریکاست.» براساس این گزارش، طبق آمار انجمن تحقیقات راینولوژي (جراحان بینی) ایران، سالانه بیش از 80 هزار مورد جراحی زیبایی بینی در کشور صورت می‌گیرد.
مسئله‌اي که در این پژوهش بررسی می‌کنیم ذهنیت زنان به منزله کنشگرانی است که به انجام جراحی‌هاي زیبایی گرایش دارند. تغییر الگوهاي فرهنگی و سبک زندگی و تأثیر آن بر بدن افراد در جامعه، با توجه به جایگاه ایران به لحاظ آماري در جهان در زمینه این جراحی‌ها و استقبال گسترده‌اي که زنان از این جراحی‌ها دارند، ایجاب می‌کند که به تحلیل علل و انگیزه گرایش زنان به جراحی‌هاي زیبایی توجه شود.
روش تحقیق
روش استفاده‌شده در این پژوهش روش کیفی است. نمونه بررسی‌شده نیز زنانی‌اند که تجربه جراحی زیبایی در سالهاي 1390 تا 1392 در تهران را دارند. روش نمونه‌گیري، نظري هدفمند و از نوع گلوله‌برفی است. تعداد نمونه بررسی‌شده 30 نفر از زنان 20-34 ساله است.
انگیزه زنان از گرایش به جراحی‌هاي زیبایی
براساس آن‌چه در این پژوهش به‌دست‌آمده است، انگیزه زنان از گرایش به جراحی‌هاي زیبایی را می‌توان به دو دسته کلی انگیزه‌هاي شخصی و انگیزه‌هاي فراشخصی طبقه‌بندي کرد. انگیزه‌هاي شخصی در سطح تحلیلی خرد، طبقه‌بندي می‌شود و انگیزه‌هاي فراشخصی بر حسب موقعیت و شرایطی که افراد در آن قرار می‌گیرند، به دو سطح تحلیلی میانی و کلان طبقه‌بندي می‌شوند. در سطح میانی، خانواده و شرایط خانوادگی و در سطح کلان، شرایط اجتماعی در حکم منشأ ایجاد انگیزه براي انجام جراحی زیبایی، مؤثر واقع می‌شوند که برحسب موقعیت، متفاوت‌اند.
کسب اعتمادبه‌نفس و جسارت صحبت‌کردن
در انگیزه‌هاي شخصی، که به نوعی به خود فرد برمی‌گردد، مصاحبه‌شوندگان دلایل متعددي عنوان کرده‌اند. عده‌اي مهم‌ترین انگیزه انجام عمل را زیبایی دانسته‌اند.
کسب اعتمادبه‌نفس، تغییر و تنوع‌طلبی و برتري‌جویی، از دیگر انگیزه‌هاي فردي براي انجام عمل زیبایی است. برخی معتقد بودند که با انجام عمل زیبایی، اعتمادبه‌نفس بالایی کسب کرده‌اند و جسارت صحبت‌کردن یافته‌اند و در روابط اجتماعی آن‌ها و ارتباط با جنس مخالف تأثیر زیادي گذاشته است.
دانشجویی 29 ساله می‌گوید: روی روابط اجتماعی‌ام خیلی تأثیر داشته، بهتر شده، یه‌ذره باعث‌شده که تو هر مسئله‌ای قوی‌تر جواب بدم. حالا مثلاً اگر یه کسی پیشنهاد دوستی به من می‌ده، تو همون پیشنهاد دوستیشم یه پیش‌شرط‌هایی می‌ذاره، اگه اعتمادبه‌نفسم بالا باشه، می‌گم من آدمی هستم که می‌تونم بهتر از تو هم به‌دست بیارم، بدون این پیش‌شرط‌ها دیگه می‌تونم این آدمو بزارم کنار.
دختر 28 سالهاي می‌گفت: آدمی نیستم که بگم قیافه درب و داغونی دارم، نمی‌تونم تو اجتماع سرم رو بالا بگیرم، نه این جوري نیستم. من یه‌کم خودخواه هستم و می‌خوام بهترین باشم و براي این‌که بهترین باشم، می‌خوام این عمل رو انجام بدم.
انگیزه‌هاي فراشخصی (انگیزه‌هاي معطوف به فراخود)
انگیزه‌هاي فراشخصی برحسب موقعیت‌هایی که افراد در آن قرار دارند متفاوت‌اند؛ می‌تواند برآمده از فشار ناشی از خانواده یا جریان‌هاي اجتماعی همراه با موج و التهابی باشد که برآمده از گروه‌هاي دوستی یا فشار محیط کار یا محیط دانشگاه و... است.
الگوهاي رفتاري تحقیرآمیز در خانواده و گرایش دختران به جراحی زیبایی
در سطح خانوادگی، فشار خانواده به منزله منشأ ایجاد انگیزه براي انجام عمل زیبایی مطرح شده است؛ چنان‌که دختر 24 سالهاي می‌گوید: تو خانواده ما، اون چیزي که مامانم می‌گن همه طبیعین و نرمال، ولی یکی دو مورد، منو یکی از خواهرام این شکلی نیستیم. مثلاً می‌گن ما از بقیه اعضاي صورت مشکلی نداریم، ولی اگه دماغمون عمل بشه، بهتره. خوب، من نظر خانواده خیلی برام مهمه. چیزیه که فکر می‌کنم دوستانه دارن بهم می‌گن، اگه عمل بشه بهتره.
الگوهاي رفتاري تحقیرآمیز در خانواده، از عواملی است که منشأ ایجاد انگیزه در افراد براي انجام عمل زیبایی بوده است. این نوع رفتارها، از دوران کودکی در خانواده‌ها بوده و تا دوران بزرگ‌سالی نیز ادامه داشته است و زمینه نارضایتی فرد از بدنش را فراهم کرده است.
دختر 26 سالهاي می‌گوید: مهم‌ترین دلیلی که می‌خواستم بینیم رو عمل کنم، اطرافیان بودن؛ خواهرم، برادرم. حالا نمی‌گفتن بینیت زشته‌ها، ولی دیدي یه چیزي رو از یکی دست می‌گیري، مسخره می‌کنی، اونا بینی منو دست‌گرفته بودن. این باعث می‌شه آدم یه ضعفی داشته باشه رو بینیش. شاید بینیش خیلی خوشگل باشه‌ها، ولی قبول دارین چند نفر هی بهت بگن که بینیت این شکلیه، اصلاً دیگه این ملکه ذهنت می‌شه که بینیت این شکلیه.
کسب رضایت همسر؛ عمده‌ترین دلیل زنان متأهل برای انجام عمل زیبایی
در بین کسانی که متأهل بودند عمده‌ترین دلیلی که به عنوان انگیزه انجام عمل زیبایی مطرح می‌کردند، کسب رضایت همسر بود. در مواردي، همسرانشان مستقیماً در مورد ظاهر و بینی آن‌ها اظهارنظر کرده بودند و در مواردي هم زنان احساس می‌کردند که همسرانشان غیرمستقیم آنان را با زنانی که از آن‌ها زیباتر و بی‌نقص‌تر بودند مقایسه می‌کردند.
دراینباره، خانمی 26 ساله چنین می‌گفت: اصلی‌ترین دلیلی که من بینیم رو عمل کردم، شوهرم بود چون ما خیلی عشق و عاشقی با هم ازدواج کردیم؛ شاید عیب من رو ندیده بود، ولی بعد از ازدواج، یکی دو بار به من گفت بینیت خوشگله‌ها، ولی از نیم‌رخت خوشگل نیست. این حرف این‌قدر رو من تأثیر گذاشته بود که من می‌گفتم اگه هیچ‌کس قیافه منو قبول نداره همسرم قبول داره. بعد که این‌رو گفت، من خیلی احساس کم‌بودن کردم. احساس می‌کردم یه جوري دیگه دوست نداره به من نگاه کنه.
یا خانم 34 سالهاي می‌گفت: شوهرم شاید در مورد من اظهارنظر نکنه، اما در مورد دیگران که ظاهر بهتري دارن اظهارنظر می‌کنه. مثلاً می‌گه ظاهر قشنگی داره. من نمی‌دونم دقیقاً انگیزش چیه و چی می‌خواد، اما درباره چهره یا اندام کسایی رو که ببینه خوب باشه می‌گه دیگه. حالا منم ببیینم اگه یه اشکالاتی دارم که می‌تونم برطرف کنم، این‌کار رو انجام می‌دم.
رقابت، چشموهمچشمی و حسادت؛ انگیزه‌ای برای عمل زیبایی
براي برخی از مصاحبه‌شوندگان، رقابت، چشموهمچشمی، حسادت، مقایسه در خانواده و فامیل، انگیزه‌هاي فراشخصی در سطح خانوادگی است.
دختري 27 ساله چنین می‌گفت: زن‌دایی من خودش می‌دونه که قشنگ نیست، ولی جنبه‌هاي دیگه زندگیش رو به رخ می‌کشه. این به رخ کشیدن‌هاشون یه جور تحقیرکردن دیگرانه و تو وقتی بین همچین آدم‌هایی قرار می‌گیري، ناخودآگاه تشویق می‌شی که تو همه جنبه‌هاي زندگیت، که یکیش ظاهر و قیافست، از اونا سر باشی؛ حتی اگه اونا از نظر قیافه از تو سر نباشن، در واقعیت.
بالابردن پرستیژ اجتماعی با عمل بینی
در سطح شرایط اجتماعی، انگیزه‌هاي غیرشخصی، شامل عوامل متعددي است. برخی ازمصاحبه‌شوندگان، جراحی زیبایی را به منزله نمادي براي بالاتر نشان دادن موقعیت اجتماعی می‌دانستند و هدف از انجام این عمل را بالابردن پرستیژ اجتماعی خود بیان کرده‌اند. دختر 25 سالهای می‌گوید: واقعاً تو جامعه ما، این‌کار کلاس داره. یه دماغ بزرگ تو صورتت باشه، یه جورایی نشانه پایین‌بودن کلاسه، مخصوصاً تو تهران که من حالا دیگه باید بیام تهران و این جا زندگی کنم، این‌جا هم دیگه بدتره، اگه یه زن مثلاً بینی بزرگی داشته باشه.
بالارفتن شانس ازدواج، اشتغال و کسب موفقیت با جراحی زیبایی در دختران
تلاش برای دستیابی به فرصت‌هاي اجتماعی از دیگر انگیزه‌هاي مصاحبه‌شوندگان براي انجام جراحی زیبایی است. ازدواج، اشتغال و کسب موفقیت از مهم‌ترین فرصت‌هایی است که دختران در جامعه درپی کسب آن‌اند و جراحی زیبایی شانس آن‌ها را در به دست آوردن این موقعیت‌ها بالا می‌برد. عده‌اي بر این باورند چون در جامعه ما دختران انتخاب می‌شوند، بنابراین از هر جهت باید بی‌عیب‌و‌نقص باشند تا بتوانند فرد ایده‌آل خود را پیدا کنند.
دختر دانشجوي 24 سالهای می‌گوید: ما این طوري نیستیم که دخترا برن به کسی پیشنهاد بدن. پس تو باید بمونی از همه نظر یه کیس ایده‌آل باشی تا اونا بیان، خوب تو همین مورد، تو اگه از نظر ظاهر ایراد داشته باشی، شاید بهت بگم 90 % کیس‌ها جلو نمیان؛ مخصوصاً که همه مردها هم ظاهرگرا هستن.
از دست‌دادن موقعیت ازدواج و روی‌آوردن به جراحی زیبایی
ناکامی و ازدست دادن موقعیت‌ها هم از جمله دلایلی است که مصاحبه‌شوندگان منشأ ایجاد انگیزه براي انجام عمل زیبایی عنوان کرده‌اند. عده‌اي از پاسخگویان، ازدست‌دادن موقعیت ازدواج در خواستگاري‌هاي سنتی را یکی از این دلایل معرفی کرده‌اند. آن‌ها معتقدند که در خواستگاري‌هاي سنتی به علت این که در اولین برخورد، قیافه تأثیر بیشتري دارد و حتی موجب قضاوت شخصیت افراد از سوي فرد مقابل می‌شود، اصلی‌ترین انگیزه انجام عمل زیبایی را همین مسئله عنوان کرده‌اند.
دختر 28 سالهاي می‌گوید: یه موردي پیش‌اومده بود، من نه ایشونو دیده بودم و نه خانواده ایشون منو دیده بودن؛ معرفی شده بودن. واسطه‌اي که اینو فرستاده بود گفته بود که به خاطر قیافم، مادرشون یه کم مخالفت کردن. بعد دیگه اینو که شنیدم راستشو بخواي مصمم‌تر شدم.
ناکامی در جذب جنس مخالف انگیزه‌ای برای انجام عمل بینی
عده‌اي جلب توجه جنس مخالف و ناکامی در جذب جنس مخالف را انگیزه انجام عمل زیبایی دانسته‌اند. دختر دانشجوي 24 سالهاي چنین می‌گفت: خوب من به هر چیزي که خواستم رسیدم، ولی همیشه در مورد ظاهرم، در مورد این که فرد ایده‌آلم رو پیدا کنم، همیشه دچار مشکل بودم. همش می‌گفتم شاید طرف از قیافه من خوشش نیاد. فقط رو این حساب بود که اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کنم و موقعیت‌هاي بیشتري برام پیش میاد.
همین پاسخگو در ادامه می‌گوید: مثلاً تو دوره لیسانسم یه موردي بود که من ازش خوشم می‌اومد، ولی اون با دوست من دوست شد. قبل از این که حتی با دوست من دوست بشه، ما خیلی با هم صمیمی بودیم، ولی من هیچ‌وقت به اون نشون نمی‌دادم که ازش خوشم میاد؛ چون همیشه با خودم می‌گفتم که نه مسلماً از قیافه من خوشش نمیاد.
تلاش براي دستیابی به موقعیت شغلی مناسب هم از دیگر عواملی است که مصاحبه‌شوندگان انگیزه گرایش به جراحی زیبایی مطرح کرده‌اند. دانشجوي 29 ساله چنین می‌گوید: من رشته‌ام بازیگریه. به‌هرحال یه بازیگر چهره‌اش کم‌نقص‌تر باشه بهتره براش. چون رو وجهه کاریش خیلی تأثیر می‌ذاره. بعدم این‌که من تا اون موقع، هیچ‌وقت نمی‌رفتم تست بازي بدم. درهرصورت، تو حوزه کاري ما چهره خیلی مهمه.
فرهنگ جامعه ایجاب می‌کند!
فرهنگ جامعه از دیگر انگیزه‌هاي فراشخصی براي انجام عمل زیبایی است. دختر 27 سالهاي می‌گوید: دلیل خیلی مهم‌تري که باعث شد من تصمیم بگیرم بینیم رو عمل کنم، فرهنگیه که توش دارم زندگی می‌کنم. من دارم بین مردمی زندگی می‌کنم که عقلشون به چشمشونه. این مسئله، یعنی زندگی توي این فرهنگ، خیلی داره من‌رو اذیت می‌کنه، این فرهنگی که دارم توش زندگی می‌کنم روي زندگی من مسلطه. به خاطر همین خیلی دوست دارم جوري زندگی کنم که کم‌تر از طرف این فرهنگ و این شرایط و این مردمی‌که دارم بینشون زندگی می‌کنم آزار و اذیت ببینم.
ذهنیت کنشگران درباره بدن و زیبایی
تصویر ذهنی‌اي که هر فرد از بدن خود دارد، یعنی داشتن احساس رضایت یا نارضایتی از ظاهر، می‌تواند تحت‌تأثیر عوامل فردي در سطح خرد یا عوامل فرهنگی، اجتماعی در سطح کلان شکل بگیرد.
در سطح فردي، برخی از مصاحبه‌شوندگان نارضایتی از بدن را جنبه‌اي روانی می‌دانستند. خانم 30 سالهاي می‌گوید: این که خودت فکر می‌کنی که یه چیزي رو دوست‌نداري؛ من خودم تعریفم از جراحی زیبایی اینه. مثلاً می‌گن اون چیزي که باهاش آفریده شدي شاید بهترین حالت بوده، اما از نظر روانی خودت احساس می‌کنی دوست‌داري که یه‌جور دیگه باشه. فکر می‌کنی اگر یه جور دیگه باشه بهتره.
تصویر ایده‌آل زنان از زیبایی و تعریف مردان از زیبایی برای زنان
در سطح کلان، بیشتر مصاحبه‌شوندگان با بیان نارضایتی از ظاهر و بدن خود قبل از انجام عمل، انجام عمل زیبایی را راهی براي رسیدن به تصویر ایده‌آلی که در ذهن داشتند می‌دانستند و این تصویر ایده‌آل را متأثر از عوامل مؤثر در سطح کلان، مانند فرهنگ جامعه و تعاریف و معیارهایی می‌دانستند که از زیبایی در جامعه تحت‌تأثیر رسانه‌هایی همچون ماهواره و تعریفی که مردان از زیبایی براي زنان دارند.
دختر 29 سالهاي می‌گوید: الان که فعلاً مهم‌ترین فاکتور زیبایی خانم‌ها همون دماغشونه. براي خودم همون دماغ مهم بوده، چون می‌دونی چشمو با آرایش می‌شه درست کرد، لبو هم می‌شه با آرایش درست کرد، ولی دماغو هیچ‌کاریش نمی‌شه کرد.
یا پاسخگوي دیگري می‌گوید: بین پسرها که صحبتش که می‌شه همین معیارها رو میارن، قد بلند، هیکل خوب، لاغر، تو ظاهرم که مسلماً اون بخشی که تو خانم‌ها خیلی تأثیر می‌ذاره بینیه. آدم بینیشو که عمل می‌کنه، حتی اگر هم بینی خودش هم زیبا نشه، تو کل صورت خیلی تأثیر می‌ذاره.
برخی شکل‌گیری تصویر ایده‌آل ذهنی را متأثر از دوران کودکی و تأثیرات رسانه و برنامه‌هاي تلویزیونی در این دوره می‌دانستند؛ به‌طوري‌که در بزرگ‌سالی درپی رسیدن به چنین تصویر ایده‌آلی بوده‌اند. دختر 25 سالهای می‌گوید: یه بینی کوچولو که انحنا داشته باشه، بینی‌اش می‌افته بیرون، همیشه این تو ذهنم بود. بعد خودم می‌رفتم تو آیینه نگاه می‌کردم، می‌گفتم چقدر با تصویر ذهنی‌اي که خودم داشتم متفاوت بود. بچه که بودم، خیلی کارتون و انیمیشن نگاه می‌کردم. بعد خوب مسلماً دخترهایی که تو اون انیمیشن‌ها بودن دقیقاً همین حالتو داشتن؛ چشم‌هاي درشت و خوشگل، دماغاي کوچولوي یه کم انحنادار، لب‌هاي خوشگل، خوب من خیلی اون جوري دوست داشتم، دوست داشتم خودمم این شکلی باشم.
شیوه‌هاي معنادارکردن موقعیت عمل از طریق افراد به منظور دخل و تصرف در بدن
شیوه‌هاي معناداري کنش نیز در میان کنشگران بر حسب موقعیت‌هایی که افراد در معرض آن قرار می‌گیرند متفاوت است. در سطح فردي، برخی از مصاحبه‌شوندگان زیبایی را جزو فطرت و ذات انسان می‌دانستند؛ این که زیبایی براي انسان امري ضروري است و درنتیجه، تلاش براي رسیدن به زیبایی را از طریق جراحی‌هاي زیبایی قبول می‌کردند. خانم 30 سالهاي دراینباره می‌گوید: خانم بینیم به صورتم می‌اومد، انحراف داشت، ولی این‌قدر پیدا نبود، ولی خوب کلاً انسان زیبایی‌ها رو دوست داره. دیگه خدا هم می‌گه من زیبا هستم و زیبایی‌ها رو دوست دارم. منم خوشم اومد کلاً یه چهره جدیدي داشته باشم.
در میان مصاحبه‌شوندگان با این که برخی ظاهر و قیافه خود را زشت نمی‌پنداشتند، اما عوامل و شرایط متفاوت اجتماعی در سطح کلان را براي توجیه انجام عمل زیبایی عنوان می‌کردند. دختر 25 ساله دانشجویی می‌گوید: من از خیلی وقت پیش از بینیم خوشم نمی‌اومد، مثلاً بگم زشت باشه یا گنده باشه نه، اما از ظاهرم اصلاً خوشم نمی‌اومد و اصلاً اون‌زمان اعتمادبه‌نفس نداشتم. تو چهار سال لیسانسم هم اصلاً از دماغم خوشم نمی‌اومد، هیچ اعتمادبه‌نفسی نداشتم. دختر شادي بودم، ولی ظاهر خودم را اصلاً نمی‌پسندیدم.
در این‌جا، انگیزه فردي، کسب اعتمادبه‌نفس در شرایط محیطی، یعنی فضا و جو دانشگاه و این که دانشگاه به منزله محیطی براي عرضه بدن به شمار می‌رود، انجام عمل زیبایی را براي فرد امري مقبول ساخته است.
رسیدن به کلیشه‌هاي زیبایی متأثر از فضاي اجتماعی برساخته‌شده به دست رسانه‌ها، از دیگر شیوه‌هاي معناداري کنش از سوي افراد در سطح کلان است. به باور آن‌ها، زیبایی در هر دوره، تحت شرایط اجتماعی خاص آن دوره، تعریف متفاوتی دارد و مصادیق زیبایی به علت تأثیر رسانه‌ها، فضا و جو اجتماعی خاص: آن دوره تغییر می‌کند.
خانم 30 سالهاي در این‌باره می‌گوید: تعریف زیبایی تو هر سنی فرق می‌کنه. تو یه سنی، مثلاً تعریفت از زیبایی یه چیز خاصیه، شاید به خاطر تجربه کمیه که داري، اما وقتی سنت می‌ره بالاتر، احساس می‌کنی که تعریف زیبایی شاید تو ذهنت تغییر می‌کنه. براي من شاید به مرور زمان تغییر کرده، به خاطر چیزهایی که دیدم، یعنی یه یادگیري بوده، یه چیزي بوده که ناخودآگاه تو ذهنم رفته، مثلاً در سطح جامعه بوده، شاید از طریق ماهواره، تلویزیون، اینترنت، تبلیغات خود دکترها، همه‌چیز هی تشویق می‌کنه به سمت این که بیاین بهتر بشین، این کار رو بکنین، اون‌کار رو بکنین. الآن که تبلیغات تلویزیونی هم زیاد شده.
لازم به ذکر است پژوهش حاضر با عنوان کامل مطالعه جامعه‌شناختی انگیزه زنان از گرایش به جراحی‌های زیبایی توسط دکتر سید مهدی اعتمادی‌فرد و ملیحه امانی انجام و سال 1392 در پژوهش‌نامه زنان منتشر شده است.
منبع: مهر خانه
نسخه مناسب چاپ
دیدگاه شما